وبلاگ جاده خاکی مسیر تجربه‌های هیجان‌انگیز
مدت زمان تخمینی مطالعه: ۱۰ دقیقه
در سری پست‌های سفر آگاهانه به بلوچستان، درمورد:
صحبت کردم.
در این پست میخوام چرایی و چگونگی به وجود اومدنِ پدیده‌های زمین‌گردشگری (مثل گلفشان یا کوه‌های مریخی) این منطقه رو به زبون ساده براتون توضیح بدم تا دیدنِ همراه با فهمیدن، لذت سفرتون رو چند برابر کنه 😄❤️
پیشنهاد میکنم این مطلب رو قبل از سفر به بلوچستان و بازدید از این پدیده‌ها بخونید.
گِل افشان (گلفشان)
مواد تشکیل‌دهنده‌ی گلفشان: ذرات جامد، مایعات و گازها است.
ذرات جامد عمدتا رُس‌ها هستن اما همراهش ماسه یا ذرات شکسته‌شده‌ی سنگ هم میتونه باشه. بخش مایع رو بیشتر آب تشکیل میده و نقشش روان کردنِ توده‌ی گل‌ه اما گاهی نفت هم همراه آب دیده میشه. بخش گازی به طور عمده، از متان تشکیل شده.
منشأ گل‌فشان‌ها رُس‌های دریایی در ضخامتِ زیاد در اعماق‌ه. در واقع اگه بخوام یه شرح ساده از نحوه‌ی تشکیل گلفشان بگم، اینه که آب باعث روان شدن رُس‌ها میشه. بعلاوه، گازها این روند رو تسهیل می‌کنن و از محل‌هایی که شکستگی در لایه‌های بالایی وجود داره، به سمت سطح زمین حرکت می‌کنن. (برای رهایی از فشاری که پایین روشونه، میان به سطح زمین که کم‌فشاره)
حدود ۲۰۰۰ گلفشان در دنیا شناخته شده که از این تعداد ۲۰تاش تو ایران هست. ۱۲ تا از اونا در استان سیستان و بلوچستان، ۲ تا تو هرمزگان و ۶ تا در شمال و استان گلستانه. در اینجا دو گلفشان معروف و مهم منطقه بلوچستان رو بررسی میکنم:
۱- گلفشان تنگ (ناپگ)
معروفترین گلفشان ایران‌ه. شکلی مخروطی داره و دارای گاز متان‌ه که از اعماق زمین به همراه گل بیرون میاد. به خاطر این، اگه گاهی جلوش کبریت بگیرید، آتیش میگیره.
ارتباطی با فعالیت‌های آتشفشانی نداره. اما بعضی وقتا فعالیت انفجاری از خودش نشون میده.
راه دسترسی: در غرب بندر چابهاره و مسیر دسترسی‌اش از جاده چابهار – زرآباده. ۱۸ کیلومتر بعد از کهیر، به جاده‌ی فرعی تنگ که رسیدید، حدود ۷ کیلومتر در این جاده فرعی برید به جاده خاکی منتهی به تپه گلفشان میرسید (که کاملا مشخصه از دور چون بلندترین برآمدگی اون محدوده است)
۲- گلفشان بلبلوک (بربرک)
در نزدیکی گلفشان تنگ‌ه. واژه‌ی بُلبُلوک در بلوچی به معنای غل‌غل‌کردن و جوشیدن‌ه. با توجه به نزدیکی‌اش به گلفشان تنگ، از لحاظ زمین‌شناسی شبیه هم هستن و رُس با ضخامت زیاد با رنگ خاکستری، زمین‌های این منطقه رو تشکیل میدن. این گلفشان برعکس بقیه‌ی گل‌فشان‌ها چند مخروطی‌ه. احتمالا قدیمی‌ترین گلفشان بلوچستان‌ه و برخلاف تنگ، فعالیت انفجاری از خودش تا حالا نشون نداده.
راه دسترسی: در نزدیکی گلفشان تنگ‌ه. ۱۲ کیلومتر بعد از کهیر، در جنوب جاده، در فاصله‌ی ۵.۵ کیلومتری مانده به فرعی بندر تنگ، یک جاده‌ی فرعی به سمت روستای چگردانی لاش میره. بعد از اینکه ۴.۵ کیلومتر در این جاده برید، یک جاده خاکی در سمت چپ جاده (در جهت غرب) وجود داره که با فاصله‌ی یک کیلومتری به محل گلفشان میرسه.
هزار دره (کوه‌های مریخی یا مینیاتوری)
این پدیده در مناطقی که از سنگ‌های سست و یا رسوبات ریزدانه (عمدتا رُس) تشکیل شده‌اند، دیده میشه که معمولا مناطق نیمه خشک هستن. اغلب بدون پوشش گیاهی‌ه و به همین خاطر به Bad Land معروفه. از طرف دیگه تراکم آبراهه‌ها باعث ایجاد ناهمواری‌های زیادی شدن که در زبان فارسی بهشون هزاردره میگن.
ارتفاعات مکران و اطراف چابهار، یکی از مهم‌ترین مناطقی‌ه که میشه این پدیده رو در سطح وسیع دید. بیشترشون رسوباتی از جنس رُس با لایه‌هایی از ماسه با رنگ خاکستری تا کرم هستن و حدود ۲۰ میلیون سال سن دارن.
در این مناطق بارندگی در زمان کوتاه ولی با حجم زیاد اتفاق می‌افته. از طرف دیگه چون زمین توان جذب آب رو نداره و رُس در این رسوبات زیاده، آبِ بارون جریان پیدا میکنه. آب‌های جاری شده روی سطح زمین و دامنه‌ها، لایه‌ی نازکی از سطح رو می‌شوره و حمل میکنه و همین در طول زمان باعث ایجاد شیارها و جوی‌های کوچیک فراوان روی سطح دامنه میشه.
(شاید براتون جالب باشه که بدونید، تپه‌های خالد نبی در گلستان هم نمونه‌ی دیگه‌ای از هزار دره هستند)
تپه‌های ماسه‌ای ساحلی (ساحل درک – زرآباد)
به طور خلاصه، این تپه‌ها حاصل اثرات امواج دریا، جریانات دریایی، وزش باد و مواد رسوبی موجود در ساحل‌ه.
فراوانی بادهای شدید (بادهای موسمی) در فصل تابستان از ویژگی سواحل مکران‌ه.
رسوبات دریا توسط جریان‌های دریایی به خشکی میان و توسط باد فرسایش پیدا می‌کنن. تپه‌های ماسه‌ای، انباشته‌ای از ماسه‌های متفاوت از نظر شکل و اندازه هستند که باد جابجاشون میکنه.
عدم وجود مانع و کمی پوشش گیاهی باعث شده که این منطقه در اثر فرسایش بادی قرار بگیره و حجم وسیعی از ماسه‌های دریایی به کیلومترها دورتر در خشکی منتقل بشه. این قضیه، با وجود زیبایی فوق‌العاده، به طور کلی خوب نیست و جزء مخاطرات طبیعی به شمار میره.
دلیل ایجاد تپه‌ها اینه که ذرات ماسه چون کوچیک هستن، در کنار هم مثل مایع رفتار می‌کنن. مثل زمانی که شکر رو می‌ریزید توی ظرفی و شکل ظرف رو به خودش میگیره. در نتیجه همانطوری که جریان باد، باعث مواج شدن آب میشه، میتونه این موج‌ها رو در ذرات ماسه هم بوجود بیاره. به همین خاطر این مناطق به دریای ماسه هم معروف هستن.
فرسایش ساحلی (ساحل ارتفاع، غار ساحلی، کشتی سنگی)
تصور کنید توی ساحل مسطح دریا نشستید و دارید امواج دریا رو تماشا می‌کنید. حتما دیدید که انرژی موج هرچی به خشکی نزدیک‌تر میشه کمتر میشه. فرض کنید تو جایی که هنوز انرژی موج کم نشده، یه صخره رو مقابلش قرار بدید. نه یک لحظه. هزاران سال! میتونید تصور کنید که چه اتفاقی میفته؟
بله در صورتی که موج دریا یکباره با ساحل صخره‌ای برخورد کنه، انرژی زیادی در اثر این برخورد آزاد میشه و این میتونه باعث ایجاد فرسایش در ساحل بشه.
در سواحل صخره‌ای، امواج به بخش‌های پایینی برخورد می‌کنن. این برخوردهای متوالی باعث فرسایش میشن و در نتیجه این قسمت‌ها حذف میشن. با این روند معمولا در زبانه‌های صخره‌ای، اول حفره‌های کوچکی ایجاد میشه و با ادامه‌ی این روند، تبدیل به غارهای ساحلی میشن. در بعضی از مناطق با فروریختن سقف و بخش‌های بالاییِ این غارها، ستون‌های سنگیِ جدا شده از ساحل، داخلِ دریا نمایان میشن. این پدیده رو میشه در سواحل دریای عمان در مسیر چابهار به خلیج گواتر به وفور دید.
کوه‌های آتشفشانی (تفتان و بزمان)
۱- آتشفشان تفتان:
ارتفاع اون از سطح دریا، ۳۹۴۰ متره. از دو تا قله‌ی مجزا تشکیل شده که توسط بخشی زین‌مانند به هم وصل شدن. خروج بخار آب و گوگرد گاهی همراه با صدا از دامنه و قله مشاهده میشه. جوان‌ترین آتشفشان ایران مرکزی‌ه و سنش ۲.۵ میلیون سال‌ه. در اثر فرورانش پوسته‌ی اقیانوسی دریای عمان به زیر صفحه‌ی لوت ایجاد شده.
۲- آتشفشان بزمان:
ارتفاعش از سطح دریا ۳۴۹۰ متره. این کوه هم در مرحله‌ی خروج گازه. دلیل ایجادش هم مثل تفتان‌ه. صفحه‌ی دریای عمان سالی ۲ سانتی‌متر میره زیر صفحه‌ی لوت. تفتان و بزمان هردو جزء آتش‌فشان‌های نیمه فعال هستن.
در آخر:
خوندن این مطلب رو به راهنمایان محلی بلوچستان و دوستانی که میخوان به این منطقه سفر کنن، پیشنهاد میکنم.
نظرات و نقدهای شما باعث بهبود عملکرد ما و همچنین انگیزه گرفتن برای ادامه‌ی مسیر میشه. بی‌صبرانه منتظر خوندن نظراتتون هستم.
این نوشتار، حاصل مطالعات و بررسی‌های انجام‌شده‌ی من از منابع زیر هست که سعی کردم به زبون ساده که قابل فهم برای همه باشه بیانشون کنم:
۱) کتاب تنوع زمین‌شناختی ایران – سید امیر توکلی صبور
۲) جزوه‌ی خانم دکتر عجایبی کلاس زمین‌شناسی دوره راهنمایان طبیعت‌گردی موسسه طبیعت
۳) مقاله‌ی بررسی آسیب پذیری تپه های ماسه ای ساحل شرقی بندر جاسک با استفاده از مدل DVI – داوود مختاری | محمدحسین رضایی‌مقدم | شبنم محمودی
